بررسی و تحلیل انواع گنبد در معماری اسلامی و معماری ایران

ساخت گنبد و گوشه سازی در ایران از از دوره اشکانیان شروع شده است.که در معماری ایرانی جایگاه ویژه ای دارد، ما در این مقاله به بررسی انواع گنبد در معماری اسلامی خواهیم پرداخت.

خلاصه ای از تعریف معماری اسلامی:

بخشی ناشی از دین و مذهب و بخشی ناشی از سرزمینی است که معماری در ان قرار دارد

مبدا شروع معماری اسلامی:

یک عده بعد از رحلت پیامبر میدانند{با ساخته شدن مسجد پیامبر} و عده ای دیگر بعد از شهادت امام حسن که محدوده اش در دمشق و شام است،و عده ای دیگر از زمان عثمانی میدانند{اواخر قرن20}

معماری اسلامی =تزینات+نقاشی های چینی

پیدایش گنبد

 

 

به دلیل کمبود چوب های استوار و بلند که در حقیقت عنصر اصـلی پوشش تخت می باشد سبب شد که پوشش  گنبد ساخته شود.

خصوصا در دهانه های وسیع ترجای پوشش زیرین را بگیرد .

قدیمی ترین شکل های منحنی در پوشش زیرین در چغازنبیل که متعلق به هزاره دوم می باشد دیده شده است.

پیدایش انواع گنبد

در دوران هخامنشی معماری درخشانی با پوشش مرتفع و مسطح در اوج قدرت بنا شد.

در دوره قبل و بعد هخامنشی به دلیل نبود امکانات آوردن چوب سدر و ساج میسر نبود.

به همین دلیل طاق های منحنی و گنبد ها جای اصلی خود را به عنوان یک پدیده ساختاری و اقلیمی در معماری ایران به وجود آمد.

قدیمی ترین انواع گنبد در معماری اسلامی

قدیمی ترین گنبدی مربوط به دوران اشکانی و اوایل ساسانی می باشد.

این گنبد در شهر فیروز آباد بنا شده است

قطر این گنبد 16/10 مترمی باشد.

از دوره ساسانی گنبدسازی رواج پیدا کرده است و تکامل یافته است

از دوره ساسانی تا امروز گنبدی از نظر ساخت و افزیر بصورت الگو و دستور العمل کلی مورد بهره برداری قرار می گیرد.

روش گنبدسازی در همه دوره ها با استفاده از نظم دقیق ریاضی در شکل بندی و ساختمان و با شیوه های صحیح بنا می شود.

گنبدها بدون احتیاج به گاه بست و کالبد و قالب در برابر همه نیروهای فشاری و رانشی به خوبی مقاومت می کند.

در گوشه سازی ها از اوایل دوران اسلامی تاکنون تغییراتی صورت گرفته است.

روش گنبدسازی در ایران همواره ویژگی اجرائی و فرهنگی خود را دنبال کرده است.

ویژگی بارز این گنبد ها استفاده نکردن از قالب در اجرا می باشد.

تعریف هندسی گنبد

گنبد مکان هندسی نقاطی است که از دوران چِفدی مشخص حول یک محور قائم به وجود می آید.

در زبان معماری

انواع گنبد پوششی است که بر روی زمین گرد برپا می شود.

گنبد از سه قسمت تشکیل می شود

 

 

اجزا گنبد

تهرنگ

پلان یا طرح اولیه گنبد می باشد.

چنبره

حجم هشت وجهی که بخش چپیره را پوشش می دهد و پوسته بیرونی گنبد روی آن قرار می دهند.

کوهه

برجستگی است که از تبدیل گوشه های گنبدخانه به هشت وجهی روی چنبره دیده می شود.

آهیانه

پوسته درونی گنبد که معمولا روی آن پله پله می باشد .

خود

پوسته بیرونی گنبد که روی آهیانه قرار دارد.

تبره

فاصله بین درونسو و برونسوی گنبد یا ضخامت آن می باشد.

دهانه

فاصله بین دو پاکار گنبد است روی دو دیوار مقابل هم قرار دارد.

نهنبن

حجم حلقه ای شکل بسیار کم خیزی که بر روی تیزه های پوشش داخل گنبد می زنند. در کاربندی هم به کار می رود.

بَشن یا هیکل

حجمی که از تهرنگ می سازند.

یعنی قسمتی که روی زمینه به صورت مکعب بالا می آید و یک یا دو طرف آن باز است.

در دوران قبل از اسلام گنبدهای که هر چهار طرف به دهانه های باز منتهی می شد ساخته می شد.

چپیره

قسمتی است که تبدیل از زمینه بشن که معمولا چهارضلعی است به زمینه ی گنبد که معمولا دایره ای است.

در معماری ایرانی به ندرت ته رنگ گرد دیده می شود .

معمولاً قسمت انتهائی بشن به شکل مربع و گاهی مستطیل می باشد.

چپیره  قسمت مربعی یا مستطیلی را به دایره تبدیل می کند و بعد گنبد روی آن سوار می شود .

به همین دلیل مرحله چپیره شدن در گنبدسازی مرحله مهم است چون این امکان را میدهد که زمینه گرد داشت که اجرای نهایی پوشش گنبد را میسر می کند.

معمولاً در نقشه هایی که پوشش به صورت گنبد طراحی می شود زمینه را به شکل مربع در نظر گرفته می شود.

تا به سادگی بتوان آن را تبدیل به ۸ و ۱۶ و ۳۲ و به دایره تبدیل کرد .

گنبد سازی در ایران گاهی روی زمینه مستطیل نزدیک به مربع هم اجرا می شود.

در این صورت مستطیل به ۶ و ۱۲ و سپس بیضی نزدیک به دایره تبدیل می شود وگنبد روی بیضی قرار می گیرد .

به گنبدی که مقطع افقی آن به جای دایره بیضی است کمبیزه گفته می شود.

از نمونه های گنبد با ته رنگ بیضی مسجد حاج رجبعلی تهران و امامزاده زید بن علی در ورامین قابل ذکر است. در ادامه انواع گنبد در معماری اسلامی به چیره سازی خواهیم پرداخت .

چپیره سازی در گنبد به دو بخش تقسیم می شود 

گوشه سازی یا گوشه بندی

سکنج یا چین و چروک

گوشه سازی یا گوشه بندی یعنی تبدیل کردن شکل چهار گوشه به هشت گوشه و به ترتیب ۱۶ و ۳۲ و ۶۴ گوشه و بعد دایره می باشد.

تبدیل کردن شکل مستطیل نزدیک به مربع به ۶ و ۱۲ گوشه و بعد بیضی می باشد.

در حالت مستطیل باید نسبت اندازه های ضلع هایش طوری باشد که به راحتی قابل تبدیل به شش گوشه باشد.

مثلاً نسبت ۴ و ۴/۳ قابل تقسیم می باشد.

البته با استفاده از کاربندی انواع زمینه های مرسوم در معماری ایرانی را می توان به نحو مطلوب به دایره تبدیل کرد.

 گوشه سازی خود شامل دو بخش می باشد

اسکنج یا سِکُنج

 

 

مال دوره اشکانیان و ساسانیان.

نوع اول گوشه سازی اسکنج یا سکنج می باشد.

سکنج از دو طاق اریب تشکیل شده است که همدیگر را در یک نقطه قطع می کنند.

شیوه زدن طاق سکنج ممکن است بصورت مختلف رومی ، ضربی ، چپیله ( لاپوش و تیغه ای ) باشد.

تقاطع دو طاق گوشه سازی سکنج را به وجود می آورد .

بارهای وارد بر گنبد به این گوشه ها منتقل نمی شود به همین دلیل نوع اجرای گوشه سازی تأثیری در چگونگی افزیر گنبد ندارد.

ترمبه یا سرمبه یا سلمبه

 

 

نوع دوم گوشه سازی به صورت ترمبه میباشد.

در هیچ لغت نامه ی ایرانی به کلمه ترمبه بر نمی خوریم .

لغتی به صورت ترکیب طاق و طرمب آمده است که معنای آن را پشت هم اندازی و طاق روی طاق سوار کردن نوشته شده است.

خود لغت ترمبه به معنی  یک چیز جمع شده عمده پیش آمده  تریده ( به طرف جلو سریده شده ) می باشد.

در واقع ترمبه همان معنی اسکنج را دارد که کنج پیش آمده می باشد.

ترمبه به چهار روش پوشش می شود

گوشه سازی با چوب به شکل جلو آمده که حالت خاص ترمبه تلقی می شود.

سه طریق دیگر به شکل سغ یعنی پوشش منحنی شکل است که شامل فرمهای زیر می باشد:

فیلپوش

 

 

برای اجرای فیلپوش مثل صدف حلزون از گوشه ( نقطه صفر ) شروع می شود.

لایه های طاقی روی همدیگر سوار می کنند تا به حد مطلوب برسد.

یعنی منتهی به قسمتی شود که مربع را تبدیل به هشت ضلعی می کند.

فیلپوش به پوشش گوشهٔ دیوار که از کنج شروع می شود و بین دو دیوار متقاطع قرار می گیرد گفته می شود.

از نمونه های این گوشه سازی قلعه دختر فارس گنبد کوچک بی بی شهربانو نزدیک شهر ری می باشد.

در قرون پنجم و ششم این نوع گوشه سازی را میزدند.

نمونه دیگر به صورت چهار تا چفته در قسمت روبرویی شبستان مسجد جامع فهرج متعلق به نیمه اول قرن اول هجری می باشد.
در ادامه انواع گنبد در معماری اسلامی به پتکین اشاره خواهیم کرد.

پتکین

 

 

پتکین نوعی گوشه سازی می باشد که فرانسوی ها به آن Encorbellement گویند . به معنی پیش آوردن تدریجی دیوار است.

در خوزستان به خصوص در شهر دزفول برای این نوع گوشه سازی لغت زیبای تونگان یا  تونجه را به کار می برند.

این کلمه معمولاً بجای بالکن بکار میرود اما برای گوشه های دیوار که شکلی پیش آمده دارند نیز واژه مصطلح می باشد.

بهترین نمونه های گوشه سازی پتگین در ناحیه کُمش و سمنان و دامغان و بسطام و قسمتهایی از غرب خراسان می توان یافت.

نمونه این گوشه سازی امامزاده جعفر دامغان می باشد که در نزدیکی بنای چهل دختران دامغان است. در ادامه از انواع گنبد ها به پتکانه اشاره خواهیم کرد

پتکانه

 

 

پتکانه به چند ردیف طاقچه گفته می شود که روی هم سوار شده اند و جلو آمده باشند تا ترکیب گوشه بندی را کامل کنند که بهش طاقچه بندی گفته می شود که بعدا تبدیل به مقرنس می شود.

برخلاف مقرنس که خودش حالت ایستایی دارد برای ساختن پتگانه اول طاقچه های پایینی بعدا طاقچه های بالایی رویش قرار میگیرد.

مثلاً در صفه صاحب مسجد جامع اصفهان چند ردیف طاقچه روی هم سوار شده اند که شبیه به مقرنس شده اند ولی در واقع مقرنس نمی باشد.

اغلب ترمبه ها را تا قرن چهارم هجری پتکانه می ساختند . پتکانه به معنی کانه یا طاقچه روی طاقچه می باشد که به آن طاقچه بندی نیز می گویند.

سر در گنبد قابوس پتکانه می باشد.

برای سـاختن پتکانه در محل مورد نظر یک تویزه ساخته می شود.

به این تویزه کوزه بند یا دوره بند نیز می گویند که در لبه کار گذاشته می شود بعد در داخل طاق ها را روی هم سوار می شوند.

از دوره تیموری به بعد بسیاری از پتکانه ها را با روسازی کاشی و غیره می ساختند ولی نوع زیبای آن بافت پتکانه با آجر اجرا می شد.

                           

                                                    مقرنس                                                                    پتکانه

در نگاه پتکانه بسیار شبیه مقرنس می باشد و با آن اشتباه گرفته می شود.

تفاوت عمده مقرنس و پتکانه در نوع آجر می باشد .

مقرنس از سقف آویزان می شود به همین دلیل به آن چفت آویز نیز می گویند.

ولی پتکانه روی پای خـودش می ایستد و آویزان نمی شود.

برای ساختن پتکانه اول طاقچه های پایینی را می سازند و طـاقچه های بالایی روی سر طاقچه های پایینی می نشیند.

ولی مقرنس از سقف شروع می شود و به تدریج پایین می آید .

از قرن چهارم تا اوایل قرن پنجم هجری پتکانه ها شکل های بسیار متنوعی داشتند.

یکی از قدیمی ترین پتکانه در بناهای دوازده امام یزد به چشم می خورد.

نمونه دیگر پتکانه در گنبد تاج الملک یا گنبد خاکی مسجد جامع اصفهان نیز به چشم می خورد.

سکنج

به معنی چین و چروک می باشد.

چپیره شامل دو قسمت است:

شکنج به چین و چروک هایی که در گوشه گنبد ایجاد می کنند گفته می شود.

این چین ها جهت تبدیل زمینه مربع به دایره یا زمینه مستطیل نزدیک به مربع به بیضی به کار می رود.

سکنج به دو روش اجرا می شود:

طاق بست یا طاق بندی

 

 

طاق بندی به ساختن طاقچه روی طاقچه گفته می شود.

روش اجرا  طاق بندی به این شکل است که از بشن گنبد به بعد گوشه ها را به تدریج یک کلوک پیش می کند.

به این ترتیب دهانه از هر طرف جلو می آید.

ودر نتیجه دهانه کوچک تر می شود.

بعد با اجرای هشت طاق که چهار طاق در گوشه ها و چهار طاق در چهار طرف وسط دهانه مربع زمینه را به هشت ضلعی تبدیل می کند.

در قسمت بعدی انواع گنبد در معماری اسلامی به کاربست اشاره خواهیم کرد.

کاربست یا کاربندی

 

 

طاق بندی و کاربندی از لحاظ قدمت تاریخی مثل سکنج و ترمبه شبیه به هم هستند

هر دو در یک دوره و در کنار هم به وجود آمده اند.

گوشه سازی با چوب و گنبد چوبی

اولین گوشه سازی ها با چوب ساخته شده است و خود نیز گنبد با چوب اجرا شده است .

درارک در کاروانسرای حاج علیقلی و کاروانسرای کاشانی در اراک با این روش بنا شده اند.

روش اجـرا به این گونه بوده است که چـوب ها را در گوشـه های بـشن سوار می کردند.

و هـمین طور روی هم می چیدند تا مثل سبد جمع شود و به صورت گنبد چوبی درباید.

در معماری ارمنی این نوع گنبد زیاد به چشم می خورد.

فضای زیر این گنبدها را معمولاً بزرگترین اطاق تشکیل می دهد.

چوب های موجود در ایران از استحکام کافی برخوردار نیست.

معمولاً برای پوشش دهانه های ۵/۲ تا ۳ متر به کار می رود.

به همین دلیل در معماری پیشین ایران در زمان هخامنشیان برای پوشش تخت جمشید از جبل عامل لبنان درخت های کنار بسیار قطور و مرتفع را آوردند.

چون حمل و نقل چوب ها هزینه زیادی داشت در دوران اشکانی به جای پوشش تخت از پوشش سغ استفاده کردند .

پوشش سغ  ازدوران اشکانی آغاز می شود

متاسفانه در داخل ایران از پوشش سغ نمونه ای بجای نمانده است .

نمونه هایی از پوشش سغ در خارج از ایران کنونی الحضر و کاخ آشور و ایندو میتوان نام برد.

در بازه هور خراسان بین خواف و نیشابور گنبدی وجود دارد که گوشه سازی های آن از چوب و خود گنبد با سنگ لاشه ساخته شده است.

این بنا متعلق به اواخر دوران اشکانی یا اوایل ساسانی می باشد

قدیمی ترین نمونه بجای مانده از گوشه سازی با چوب در بازه هور می باشد.

در فهرج یزد هم با اینکه منطقه به شدت موریانه خیز است زیارتگاهی به چشم می خورد که گوشه سازی پوشش آن از چوب می باشد.

نمونه دیگر گوشه سازی با چوب بقعه شاه نعمت الله در کرمان می باشد.

از دیگر نمونه های گوشه سازی چوبی گنبد هارونیه در طوس و مسجد جامع قزوین می باشد.

گنبد

 

 

گنبدهای ایران از دو پوسته ساخته شده اند.

از پوسته درونی و پوسته بیرونی تشکیل شده اند.

پوشـش درونی گنـبد رو به سـمت فـضای داخلی دارد و سـطح خارجـی آن مـعمولاً مضرس می باشد و به صورت پله پله ساخته می شود .

به پوشش درونی گنبد آهیانه یا کُدُمبه گویند و پوشش بیرونی را  خود گفته می شود.

قسمت خود گنبد سه نوع است.

در حالتی که دو پوسته کاملاً به هم پیوسته اند یعنی خود بلافاصله روی آهیانه قرار می گیرد

و فقط نوک گنبد در خود تیزه پیدا می کند تا شیب گاهی برای راندن برف و باران داشته باشد.

بهترین نمونه برای چنین گنبدها گنبد شیخ لطف اله اصفهان می باشد.

ویژگی این گنبد بر خلاف سایر گنبدها آهیانه روی اَربانه سوارشده است.

در گرداگرد اَربانه پنجره های مشبکی دیده به چشم می خورد.

به دلیل وسعت دهانه چفد خود و آهیانه چمانه می باشد.

گنبد تک پوسته

 

 

این نوع گنبد خود ندارد نمونه آن گنبد مسجد کبود می باشد.

گنبد دو پوسته پیوسته

 

 

در این نوع گنبد خود و آهیانه به هم چسبیده اند.

گنبدهای دوپوسته میان تهی

 

 

در این حالت آهیانه و خود تا قسمت شکرگاه یعنی زاویه22/5 درجه نسبت به سطح افقی کاملاً به هم پیوسته اند

و از این قسمت به بعد دوپوسته از هم فاصله می گیرند و از هم جدا می شوند .

گنبد مسجد جامع اردستان یکی از قدیمیترین گنبدهای دوپوسته پیوسته میان تهی می باشد.

نمونه دیگری از گنبد میان تهی گنبد سیدرکن الدین یزد می باشد.

که در ساخت آن ناحیه شکرگاه و تیزه گنبد از هم جدا هستند .

در گنبدهای پیوسته میان تهی اگر بین خود و آهیانه از ناحیه شکرگاه به بعد هیچ اتصالی وجود نداشته باشد

چفد گنبد داخلی معمولاً خاگی و چفد گنبد بیرونی شبدری می باشد.
در قسمت بعدی انواع گنبد در معماری اسلامی به انواع گنبد های دو پوسته اشاره خواهیم کرد.

گنبدهای دوپوسته كاملا از هم گسسته یا گسیخت

 

 

در این گنبد خود و آهیانه کاملاً از هم جدا هستند .

از نمونه های گنبد دوپوسته گسسته گنبد حضرت رضا ( ع ) و گنبد مسجد امام اصفهان میباشد.

در هر یک از این گنبد ها خود و آهیانه فاصله زیادی از همدیگر دارند.

در این گنبدها برای این که خود روی گنبد سوار شود دیوارکهایی به نام خشخاشی بین آن ها ساخته می شود.

گنبد سه پوسته

 

 

گنبد سه پوسته گنبد گسسته میباشد که به علت ارتفاع زیاد گنبد از فضا ی داخلی تزیینات دیده نمیشود در نتیجه یک لایه زیر گنبد زده می شود.

که این لایه سازه ای نمی باشدو فقط تزییناتی است.

طرز چیدن مصالح گنبد

گنبدها معمولاً از جنس آجری یا خشتی هستند و به سه روش چیده می شوند:

                   

 گِرد چین

در این طریقه رگ های آجر متمایل به مرکز گنبد می باشد و بصورت شعاعی چیده می شود.

رَگچین

در این روش رگ های آجر یا خشت موازی خط افق چیده می شوند.

تَرکین

در این روش چیدن ، گنبد را بصورت ترک ترک اکثراً با قالب های گچی ساخته می شود و بعد فاصله میان ترک ها را با آجر یا خشت پر می شود.

تقسیم بندی انواع گنبد از نظر استاد پیرنیا:

1.گنبد نار:

از انواع گنبد ها گنبد نار، رایج ترین نوع گنبد در ایران است. فرم این نوع گنبد، کروی است و پوشش اصلی سقف مساجد مهم ایران مثل مسجد جمعه، مسجد امام ،مسجد الله وردی خان و مسجد جامع یزد می باشد. انواع گنبد در معماری اسلامی

در گنبد های دوپوسته، پوسته زیرین معمولاً باربر و پوسته رویین جهت نماسازی و همچنین مقابله با عوامل جوی است. دلیل دوم دوپوسته زدن گنبد، توجه به مقیاس ساختمان و مقیاس شهر است؛ از آنجاییکه قدیم گنبد های بلند، نشانه اهمیت ساختمان بود.

همچنین این گنبد ها باید با مقیاس شهر تطبیق کنند و ترجیحاً از قسمت های مختلف شهر دیده شوند، سعی می شود که گنبد فوقانی را بلند و مرتفع احداث کنند؛ ولی برای اینکه مقیاس تالار زیر گنبد مثل تونلی عمودی به نظر نیاید، پوسته زیرین در ارتفاع کمتری اجرا میکنند.

دلیل بعدی این که، از ضخامت گنبد زیرین که باربر است، هرچه به نوک گنبد نزدیک می شود کمترمی گردد تا وزن گنبد، کمتر شود؛ به همین دلیل، روی گنبد به صورت پله ای در می آید، مانند گنبد یخچال ها  و برای پوشاندن این ناهمواری، گنبد دوم زده می شود.

در قسمت دوم انواع گنبد در معماری اسلامی به گنبد رک اشاره خواهیم کرد

2.گنبد رک:

در قسمت دوم انواع گنبد نوع دوم گنبد ها، گنبد رک  است که به شکل هرمی و یا مخروطی است و بر روی یک پایه استوانه ای و یا منشوری قرار می گیرد. معروفترین گنبد رک ،گنبد قابوس در استان مازندران است .

از بهترین نمونه های معماری قرن چهارم هجری قمری محسوب می شود. از این نوع انواع گنبد، بیشتر در مقابر سلاطین و امرای دوره سلجوقی هم استفاده میشده.

گنبد رک در کرانه دریای خزر بسیار مورد استفاده قرار گرفته و می توان گفت که در این منطقه، بیش از سایر مناطق ایران گنبد رک وجود دارد. دلیل آن اولاً به  خاطر است که ساخت این گنبد از لحاظ اقلیمی، بهتر از انواع گنبد های دیگربرای این منطقه است؛

زیرا نزولات جوی را سریعتر و بهتر از گنبد های دیگر از ساختمان دور می کند و در ثانی شباهت زیادی به بام شیبدار دارد. در این منطقه، این نوع گنبد را با خرپای چوبی و پوشش کاشی، سفال و یا تخته لت می سازند.

اگر مصالح گنبد رک آجری باشد، غالباً گنبد را دوپوسته اجرا می کنند تا مقیاس زیر گنبد، متناسب باشد و از لحاظ سازه ای نیز از مقاومت بیشتری داشته باشد.
در سومین قسمت از انواع گنبد در معماری اسلامی به گنبد خر پشته اشاره خواهیم کرد.

3.گنبد خرپشته:

نوع سوم انواع گنبد ها، گنبد خر پشته است که مانند گنبد رک، هرمی است منتهی سطوح جانبی هرم در این نوع گنبد، با هم یکی نیستند. مثال آن، گنبد مشهد میر بزرگ درشهر آمل است که مربوط به دوره شاه عباس اول صفوی است.

4. گنبد اورچین

در آخرین قسمت از انواع گنبد در معماری اسلامی به گنبد اورچین اشاره خواهیم کرد .شبیه گنبد رک، مخروطی است روی آن پلکانی می باشد. این گنبد به نام های گنبد پلکانی و یا مضرس  و در انگلیسی به نام «Pineapple Dome» یا گنبد آناناس خوانده می شود.

معروفترین گنبد رک، مقبره دانیال نبی در شوش است .از دیگر بناهایی که دارای گنبد اورچین هستند، می توان از مقبره حضرت سربند و بقعه یعقوب لیث در دزفول، امامزاده عبد الله در شوشتر،
امامزاده جعفر در بروجرد، امامزاده میر محمد در جزیره خارک، بقعه صلاح الدین محمد در استان ایلام و گنبد سلطان زبیده و مزار شیخ عمر سهروردی نام برد.

ویدیویی از کانال خلخال تی وی

 

ممنون از اینکه تا آخر مقاله انواع گنبد در معماری اسلامی با ما همراه بودید.

برای دانلود پروژه آماده دانشجویی معماری کلیک کنید.